اشعار تعلیمی یکی از گستردهترین و رایجترین گونه های ادب فارسی است. اشعار و آثار تعلیمی گاهی اثری کاملا مجزا و مستقل است، همانند منظومهها و آثاری که تنها به تعلیم و پند و حکمت و اخلاق میپردازد، گاهی نیز مفاهیم و مضامین اخلاقی، حکمی، مذهبی و پندیات به طور پراکنده در میان آثار دیگر ادبی مانند منظومههای غنایی و حماسی و یا قصاید مدحی به کار می رود، در این حالت افزون بر نکاستن از جنبه شاعرانه این آثار، با شور و احساس ویژه ای، گیرایی این آثار افزایش می یابد. منظومه ناشناخته «ناز و نیاز» یکی از آثاری است که سرشار از آموزههای تعلیمی است. این منظومه از آثار ارزشمند سده یازدهم هجری است و در شمار منظومه های گرانقدر عاشقانه فارسی قرار دارد، این منظومه تاکنون به چاپ نرسیده است و تنها نسخه باقی مانده از آن، نسخهای با شماره 483 در کتابخانه U.C.L.A دانشگاه لس آنجلس است. در این اثر، مضامین و معانی تعلیمی و حکمی بسیاری وجود دارد که شاعر، آنها را باتوجه به زمینه انفعالی و ذوقی و با استفاده از شگردهایی مانند ترغیب، انذار، استدلال و... به کار برده است. این موضوع بیانگر حسن توجه شاعر در استوارکردن کلام برپایه منطق عقلی و هنری است. نگارنده در این پژوهش می کوشد تا افزون بر معرفی کوتاه منظومه ناز و نیاز، چرایی بازتاب مضامین تعلیمی را در این منظومه غنایی بررسی کند.

شعر به عنوان نوعی آفرینش ادبی و هنری، ترکیبی از عناصر مختلف است. خیال انگیزی و تصویرسازی از ابعاد مهم شعر محسوب می شود. عناصر خیال در شعر نقش مهمی در زیبایی و ماندگاری شعر دارد. در این میان اشعار غنایی از جمله اشعاری هستند که تصویرسازی در آن ها به صورت برجسته ای قابل مشاهده است. شعر غنایی بازتاب احساسات و عواطف شخصی شاعر است. برخی آثار ادبی چون خمسه نظامی که در دوره صفویه نسخه برداری شده اند نیز بازتابی از عناصر تصویرسازی و خیال انگیزی است. بررسی انعکاس تصویرسازی در اشعار منظومه های غنایی با نگاره های خمسه شاه طهماسبی می تواند روشنگر ارتباط عمیق شعر و نقاشی باشد. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی در صدد بررسی صور خیال و تصویرسازی در منظومه هایی چون نسرین و فیروز، سلیم و سلمی، نل و دمن، ناز و نیاز است. یافته های پژوهش حاکی از حضور عمیق تصویرسازی و خیال انگیزی در این منظومه هاست. به-کارگیری صنعت بلاغی، سبک و نوآوری تصویرسازی در تمامی منظومه ها تقریباً به صورت یکسانی است اما سبک تصویرسازی داستان «نل و دمن» در بین راه تغییر جهت داده است. بیشترین ملاک به کار رفته در صورخیال و تصویرسازی این چند منظومه بر محورهای چون هجران، ارتباط و اطلاع رسانی، طبقه اجتماعی، جایگاه معشوق، گفتار و مکالمه، وصال، افلاک و عناصر طبیعی می-باشد. در نگاره های خمسه شاه طهماسبی نیز عنصر تخیّل و تصویرسازی چون هجران، معشوق، گفتار و عناصر طبیعی به روشنی دیده می شود.

زمینه و هدف مثنوی «ناز و نیاز» سروده عبدالرزاق بیگ دنبلی، متخلص به «مفتون» مورخ، شاعر، ادیب، مفسر و مترجم دوره بازگشت ادبی است. وی این منظومه را بقصد نظیره گویی، با تاثیر از خسرو و شیرین نظامی گنجوی سروده است و مختصات سبک عراقی در آن قابل رویت میباشد. در پژوهش حاضر این منظومه در سه سطح زبانی، ادبی و فکری مورد تحلیل سبک شناسی قرار گرفته است. سوال اصلی پژوهش این است که مهمترین ویژگیهای سبکی عبدالرزاق، در مثنوی ناز و نیاز کدامند؟ روش مطالعه روش گردآوری اطلاعات در این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای بوده و تحقیق به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است. یافته ها دنبلی متناسب با سبک منظومه سرایی در ادبیات فارسی، مثنوی ناز و نیاز را سروده و یکی از شاعران خوش قریحه دوره بازگشت است که در پیروی از سبکهای شعری پیشین موفق بوده است. نتیجه گیری شاعر در سطح زبانی، از وزن هزج مسدس مقصور و با بسامد بالا از قوافی و ردیفهای تک واژه ای اسمی و فعلی استفاده کرده است. در سطح لغوی و نحوی کاربرد و استعمال پیشاوندها، پساوندها و لغات کهن، واژگان عربی، اصطلاحات مختلف در شعرش دیده میشود. در سطح ادبی متناسب مضمون عاشقانه و تعلیمی، کاربرد انواع صورخیال تشبیه، استعاره و بدیع معنوی تلمیح و اغراق فراوانی سبکی دارد. در سطح فکری در کنار مضمون عاشقانه که موضوع اصلی آن است، به مضامین تعلیمی و مذهبی و ساقینامه توجه کرده است؛ همچنین در اندیشه های او باور به اعتقادات عامیانه و جبرگرایی نیز وجود دارد.

منظومه «حسن و ناز» اثر «نامی ترمذی» از شاعران قرن دهم است. این مثنوی که به تقلید از خسرو وشیرین نظامی سروده شده است، دارای اصالتی بلوچی است و در شبه قاره به داستان «سسی و پنون» مشهور است. تنها نسخه این منظومه در کتابخانه گنج بخش به دست آمد، که تصحیح آن پایان یافته و آماده انتشار است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای نگاشته شده است، ضمن معرفی این اثر ناشناخته، ویژگیهای سبکی نسخه در سه لایه زبانی، ادبی و فکری مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که در سطح زبانی، استفاده از کلمات کهن و. . .، شاعر را ادامه دهنده سبک کهن شاعران قبل از مکتب وقوع و سبک هندی قرار داده است. در سطح ادبی، مهمترین ویژگی نسخه، پیوستگی تصاویر در دو محور افقی و عمودی است و در سطح فکری، صرف نظر از مضامین عاشقانه، برخی مضامین عارفانه نیز در اثر جلوه گری میکند.

در این مقاله قصد نگارنده این است که، هنر شاعری عبدالرزاق بیگ دنبلی، متخلص به مفتون، را در دو منظومه عاشقانه اش از زوایای مختلفی از قبیل عاطفه، تخیل، موسیقی، زبان و شکل مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. و توان شعری، میزان تقلید یا ابتکار، و در نهایت درجه اعتبار و اصالت شعر مفتون را با تکیه بر شواهد گوناگون، ارایه دهد. و در ضمن این تحلیل، خوانندگان آثار ادبی را با دو مثنوی فوق که اخیرا به زیور تصحیح آراسته شده اند آشنا گرداند.

در این مقاله قصد نگارنده این است که هنر شاعری عبدالرزاق بیگ دنبلی، متخلص به مفتون را در دو منظومه عاشقانه اش از زوایای مختلفی از قبیل عاطفه، تخیل، موسیقی، زبان و شکل مورد بررسی قرار دهد و توان شعری، میزان تقلید یا ابتکار، و در نهایت درجه اعتبار و اصالت شعر او را با تکیه بر شواهد گوناگون آشکار سازد. و در ضمن این تحلیل، خوانندگان آثار ادبی را با دو مثنوی فوق که اخیرا به زیور تصحیح آراسته شده اند - آشنا گرداند.

ناز و نیاز یکی از مضمون های غنایی متداول در غزلیات عاشقانه و عارفانه ادبیات فارسی است و شاعران و عارفان هر یک به نوع خویش این مضمون را در اشعار به کار گرفته اند. اساس روابط در اشعار عاشقانه و عارفانه بر پایه عشق استوار شده و معشوق اهل ناز و عاشق پر از حس نیاز است. در تمامی این روابط، زمانی که معشوق روی به ناز می آورد، طرف مقابل یعنی عاشق نیز خریدار ناز شده و احساس نیازمندی در او نمایان می گردد. سبب اصلی ناز معشوق نهفته در زیبایی خود اوست و منشا نیاز در عاشق بیش از همه وابسته به ناز معشوق است. در این مقاله بررسی توامان ناز و نیاز در اشعار سنایی به عنوان شاعری عارف، حافظ به عنوان شاعری عاشقانه - عارفانه گو و وحشی عاشقانه سرا در نوع خود جالب توجه است و نگارندگان می کوشند به سوالاتی از این دست پاسخ دهند: ناز و نیاز عاشقانه چیست؟ ناز و نیاز عارفانه چیست؟ ناز و نیاز عاشقانه چه وجوه اشتراک و افتراقی با ناز و نیاز عارفانه دارد؟ نیز انواع ناز و نیاز مورد مداقه واقع می شود.

ناز و نیاز یکی از مضامین رایج در اشعار عاشقانه و عارفانه ادب پارسی است. در روابط عاشقانه هرگاه در یکی از دو طرف، احساس نیاز شکل گیرد، معمولا طرف مقابل به ناز روی آورده و آن گاه که در دیگری احساس بی نیازی پررنگ شود، طرف مقابل نیازمندانه به جانب او روی می آورد. باید گفت اصولا چنین روابطی که مبتنی بر ناز و نیاز است در کنش ها و گفتگوهای عاشقانه و عارفانه ادب پارسی جلوه ای بارز می یابد.نوشته حاضر می کوشد تا به بررسی کم و کیف ناز و نیاز در ادب عاشقانه و عارفانه سبک عراقی و مکتب وقوع با تکیه بر غزلیات سنایی، حافظ و وحشی بافقی بپردازد. در این مقاله پس از ارائه تعاریفی از ناز و نیاز، به بررسی جلوه های آن در غزلیات سنایی، حافظ و وحشی بافقی پرداخته شده است.

یکی از ویژگی های معشوق این است که به جلوه های گوناگون خود را بر عاشق عرضه می دارد و سعی می کند دل او را برباید. این جلوه گری ها بیانگر ناز معشوق هستند. حاصل این پژوهش این است که گاه عشق الهی به صورت عشق انسانی تجلی می کند؛ بنا براین می توان گفت که ناز برخاسته از زیبایی انسان نیز تجلی ناز الهی است و بین جلوه های ناز خداوند و معشوق انسانی رابطه وجود دارد. و صفات لطف معشوق انسانی تجلی صفات جمال خداوند و صفات قهر معشوق انسانی تجلی صفات جلال خداوند است. در شعر حافظ، معشوق گاه زمینی است؛ در این صورت با اوصاف و جلوه های معشوق زمینی ناز می کند و گاه آسمانی و معنوی است که در این صورت، جلوه های ناز او با مفاهیم معنوی خاص خود بیان می شوند و گاه، هم زمینی است و هم آسمانی که در این صورت ناز او نازی است با رمز و رازهای معنوی که در صورت و قالب جلوه و ناز معشوق زمینی بیان می شود. در این پژوهش ضمن بیان مفاهیم ناز در ادبیات عاشقانه و عارفانه و ارتباط بین معشوق زمینی و خداوند، جلوه های ناز معشوق حافظ را تحت دو عنوان کلی جلوه های جلی و خفی بررسی و تحلیل می کنیم و در کنار انواع جلوه های ناز معشوق زمینی، مفاهیم و علت های آنها از دید عرفا بیان می شوند.